"Ima sličnosti između arhitekture i živopisa Bogorodičine crkve. Kao i njene uglačane mermerne fasade, njene su freske negovane, rafinovane, svetle - svetle koliko od boja i pozlate, toliko od jasnih misli. U tome dubokom koloritu, u tome moćnom crtežu, u tim figurama bez gestova, u tome vladanju sobom i materijalom - kao u mirnoj priči bez mnogo reči - treba gledati aristokratski ukus njihovog poručioca."
Milan Kašanin
Bogorodica Studenička
Bogorodičina crkva u Sudenici nije freskopisana odmah posle podizanja. Najverovatnije da su se uslovi za ovaj posao stekli tek posle povratka Svetog Save u Srbiju, kada je u manastir Studenicu preneo mošti svoga oca. Sudeći po svečanom natpisu, ispisanom zlatnim slovima u prstenu kupole, freskopisanje se zbilo 1208/1209. godine.
Najraniji živopis Bogorodičine crkve predstavlja najviši domet vizantijske umetnosti početkom XIII veka. Iako se pouzdano ne zna ko su majstori ove crkve, pretpostavlja se da su došli sa Primorja, najverovatnije iz Kotora, gde je Nemanja imao dvor. To opravdava i natpis na timpanonu zapadnog portala, ispisan u jezički čistoj srpskoj redakciji. Uvođenjem srpskih natpisa i tema, ovde nastaje srpsko slikarstvo sa mnogim autohtonim obeležjima, koje će svoj vrhunac dostići u sopoćanskim freskama.
Pošto je već u prvim naletima Turaka Studenica pretrpela znatna oštećenja, prva značajnija obnova urađena je posle obnove Pećke patrijaršije, 1569. godine, kada su ponovo naslikane freske. Freskopisci iz 16. veka su se oslanjali, u najvećoj mogućoj meri, na prvobitni živopis, ponavljajući skoro u celini njegov program i raspored.
Originalni studenički freskopis je sačuvan u oltaru, zatim u potkupolnom prostoru, na zapadnom zidu i u donjim zonama naosa. Međutim, freske u Bogorodičinoj crkvi su mnogo izgubile od svog prvobitnog izraza jer su prekrivene gustom mrežom mehaničkih oštećenja nastalih 1846, prilikom postavljanja novog živopisa koji je zbog slabijeg kvaliteta uklonjen 1951. godine.
Svoju velelepnu zadužbinu i grobnu crkvu u Studenici Stefan Nemanja je posvetio Uspenju Presvete Bogorodice, izabravši Bogorodicu da mu bude večna pokroviteljka i zastupnica. Stoga, najznačajniju fresku predstavlja ktitorska kompozicija na južnom zidu naosa iznad Nemanjinog groba. Bogorodica privodi Hristu ktitora Simeona Nemanju sa modelom crkve u rukama. Iza njega je Sveti Sava, a levo od Hrista je Stefan Dečanski.
Ktitorska kompozicija iznad Nemanjinog groba
Najmonumentalnija freska u Bogorodičinoj crkvi je Raspeće, ne samo po svojim dimenzijama i liturgijskom značenju, već i po skupocenosti upotrebljenog materijala i umetničkim osobenostima.
Danas visi na Krstu Onaj koji je na vodi zemlju utvrdio,
vencem od trnja se kruniše, Onaj koji je Car angela, lažnom
porfirom ogrće se, Onaj koji je ogrnuo nebo oblacima. Šamare
prima, Onaj koji je u Jordanu Adama oslobodio. Klincima
prikovan bi, Crkve Ženik.
Kopljem bi proboden, Djeve Sin.
Poklanjamo se stradanjima Tvojim Hriste.
Poklanjamo se stradanjima Tvojim Hriste.
Pokaži nam i slavno Tvoje Vaskrsenje.
Raspeće Hristovo
Izložba Studenica - osam vekova slikarstva u Galeriji fresaka, u Beogradu, zamišljena je tako da predstavi prvobitne freske Studenice kopijama fresaka, kao i dokumentacionim materijalom. Prema slikanom programu Studenice, podeljena je na tematske celine koje osvetljavaju pojedine istorijske, kulturne, ikonografske i stilske posebnosti. Kopije prvobitnih studeničkih fresaka naslikali su akademski slikari kopisti svih generacija.
Katalog izložbe "Studenica - osam vekova slikarstva"
Najveću vrednost Kraljeve crkve predstavlja njen izvanredan živopis. Sačuvan u velikoj meri, ujednačen po stilu i estetičnoj vrednosti, on prekriva sve zidove od poda do kubeta.
Raspored komozicija je jednostavan. U donjoj zoni prikazani su ktitor i njegovi preci Sveti Simeon i Sveti Sava, Sveti Joakim i Ana, sveti ratnici, car Konstantin i carica Jelena. U srednjoj zoni je ciklus iz života Bogorodice, a u gornjoj su prikazani veliki praznici.
Od portreta istorijskih ličnosti najimpresivniji je lik ktitora kralja Milutina, koji ima obeležja autentičnog portreta. Lik kraljice Simonide, iako u znatnoj meri izbrisanih crta, svedoči i danas o lepoti mlade kraljeve žene.
Ktitorska kompozicija iz Kraljeve crkve
" ... Kraljeva crkva, namenjena da slavi kult roditelja, Hristovih, Bogorodičinih i kraljevih, pleni skladom srazmera i lakom sagledljivošću živopisa visokih stilskih vrednosti. U Kraljevoj crkvi ništa ne ometa prodor pogleda na sve strane. Sav ukras zidova se ravnomerno otkriva. Svi ciklusi se kreću u ritmu podređenom simvolici prostora, od istoka prema jugu, zapadu i severu i završavaju se opet na ishodištu. Nižu se u koncentričnim krugovima i pogled ih prati silazeći iz gornjih zona, gde je svetlost najjača, do najnižih gde se stišava ... I kad čovek pogleda u samu crkvu, kakvom radošću i ustreptalošću i divljenjem je ispunjen! To je kao kada bi čovek ušao u nebo, a da mu niko, ni sa koje strane ne stane na put, i tu je obasjan lepotom svih oblika koji blistaju unaokolo kao mnogobrojne zvezde, tako je čovek beskrajno zgranut. Tada izgleda da je sve u ushićenom kretanju i da se sama crkva kružno kreće. A posmatrač u kruženju u svim pravcima i stalno u pokretu, jer je prinuđen da doživljava različite prizore sa svih strana, zamišlja da se sam prenosi u ono što posmatra ..."
Gordana Babić
Hodite čeda, poslušajte mene strahu Gospodnjem,
naučiću vas. Ukloni se od zla, i čini dobro.
(Ps. 33, 11 i 14)
Sveti Simeon Mirotočivi i Sveti Sava