- Aleksandar Deroko -
"Najstariji manastir koji se uopšte pominje u srpskome Zagorju jeste: Petrova Crkva ili Sv. Apostoli u Rasu, dva kilometra severno od Novog Pazara, na ušću rečice Deževe u Rašku.
Po Dukljaninovoj kronici Petrovu je crkvu digao „kralj Beluš sa svojim Romanima“ posle pobede nad raškim županom Ljutomirem.
Ruvarac kaže da je u Petrovoj Crkvi bila episkopija: „ako ne pre a ono izvesno u vreme bugarskoga cara Petra (927-67). Sve do osnivanja arhiepiskopije ovaj je manastir bio centar crkvenoga života Srbije. U njemu je i Nemanja prešao u pravoslavlje a u njemu se na saboru i prestola odrekao, kad je pošao da se zamonaši. U tursko doba bila je jedno vreme barutni magacin.“
Petrova crkva
Iz daleka gledana crkva pruža sa svoga ćuvika prostrane i moćne efekte svojim prostim belim krečenim masama, bez prozora i ukrasa. Iznutra, pregrađivana, dograđivana, ona je strašan splet krivih debelih nezgrapnih zidova. Sve je pokriveno jednim prostranim dvoslivnim krovom. U osnovi nigde jednog pravilnog oblika - jednog pravog ugla. Samome kubetu ne može se nikako uhvatiti neka određenija pravilna forma. (Ono je inače spolja nepravilno osmougaono.) Ko zna kakva je morala prvobitna građevina izgledati! Ipak, po ono nekoliko lučnih zidova oko kubeta, može se zaključiti da je bila rotonda. Mala vratanca na zapadnoj strani, kroz koja se ulazi, daju gotovo jedino osvetljenje, jer po ono nekoliko uzanih prozora, pravih puškarnica, crkva bi bila u potpunom mraku. Jedini prozor, a i to taman toliki da se čovek može s mukom provući, napravili su, na južnoj strani kubeta, neki kačaci razbojnici da bi se na konopcu spustili i opljačkali crkvu.
Ali šta su oni oni mogli u crkvi naći! Mi smo našli dva interesantna svećnjaka pred oltarom. Kameni stubovi izrezani prostim nezgrapnim ukrasima. I u jednome uglu krstionicu, kao veliki kameni putir.
Crkva je imala u srednjem delu, između ulaznog „vestibila“ i soleje, na gornjem spratu malu sasvim mračnu katihumenu, u koju se pelo iz severnoga polukružnoga prostora.
Sa oltarskom apsidom crkva je duga 17 m 50. Zapadna fasada je 12 m 50, a najveća širina crkve oko 17 m.
Osnova Petrove crkve
Vratili smo se ka Raškoj. Poštanskim taljigama prolazimo ispod same Petrove crkvice. Moj prijatelj, pesnik, već po peti put skicira, na koverti nekog starog pisma, malu jako belu zdepastu građevinu, na njenome duboko zelenome brdašcu više mosta i ushićuje se Novopazarskim pejzažem. U Sezanovim planovima ređaju se tonovi, od tople kadmium obale Deževe, do najhladnijeg plavetnila dalekih planina Arnautluka. Njega „ko košemar prati skelet Stupova“, čija silueta „kao avet čuči“ gore na visokim brdima daleko iznad Deževe. Ja ih ipak još gutam pogledom do prvoga zavijutka, odakle se već više neće videti."
* * *
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla nalazi se na jednom uzvišenju jugozapadno od Raške, nedaleko od Novog Pazara.
Ovaj hram predstavlja najstariji spomenik crkvene arhitekture na prostoru Srbije i od izuzetnog je značaja. U arhitektonskom sklopu ove crkve sačuvano je nekoliko epoha. Na mestu ovog hrama nalazila se ranohrišćanska bogomolja, verovatno baptisterijum, iz 6. veka. Jezgro današnje zgrade čine upravo ostaci te najstarije građevine. Ranohrišćanski objekat podignut je nad ilirskim kneževskim tumulom, koji je otkriven 1957. godine. U ovom tumulu, koji potiče iz 5. veka pre Hrista, pronađene su grčke vaze, srebrno posuđe, zlatni nakit, predmeti od stakla i ćilibara i ukrasi izuzetne lepote ali i velike istorijske i umetničke vrednosti.
Petrova crkva u Rasu, groblje
Prvom obnovom (u vreme kneza Časlava) crkva Svetog Petra je, u svom gornjem delu, temeljno rekonstruisana. Ovom obnovom crkva je zadržala osnovu kružnog oblika prethodne građevine, ali je dobila kupolu konstruisanu na trompima, zatim galeriju na sprat, koja unutrašnji prostor prstenasto obuhvata sa svih strana, osim sa istočne. I kasnije je ovaj hram menjao svoj arhitektonski izgled, posebno u vreme turske vladavine, kada je dograđena priprata na zapadnoj strani.
U Petrovoj crkvi Stefan Nemanja je ponovo kršten, odnosno miropomazan. Tu je on održao čuveni sabor na kome su osuđeni krivovernici, kao i sabor na kome je predao presto svome sinu Stefanu Prvovenčanom. Ovde je Nemanja primio monaški postrig od episkopa Kalinika. Sveti Sava je odredio (1219) crkvu Svetog Petra za sedište Raške episkopije. U 15. veku episkopija je uzdignuta na stepen mitropolije.
U crkvi Svetog Petra sačuvano je nekoliko slojeva živopisa, koji uglavnom prate hronologiju graditeljskih promena ovog hrama. Prvi i najstariji sloj fresaka je u tamburu kubeta – ovo slikarstvo potiče iz 9. veka. Druga celina potiče iz 11. veka. Treći deo živopisa najverovatnije je nastao u vreme Stefana Nemanje, odnosno neposredno posle ukrašavanja njegove zadužbine Đurđevi Stupovi u Rasu. Namlađi i najbolje očuvani sloj fresaka je živopis čiji je ktitor verovatno bio kralj Uroš Prvi. Po nekim stilski odlikama ovo slikarstvo blisko je zidnom živopisu u Arilju i kapeli kralja Dragutina u Đurđevim Stupovima.
Unutrašnjost Petrove crkve, freske Petrova crkva, Sveti Nikola, freska
Arhitektonski sklop crkve Svetog Petra, kao i freske iz raznih epoha, čine ovaj crkveni objekat ne samo najstarijim srpskim pravoslavnim hramom nego i jednim od najznačajnijih svedočanstava o sintezi umetnosti Istoka i Zapada. Oko crkve je nekropola sa velikim brojem monumentalnih nadgrobnih spomenika. Većina spomenika ima oblik krsta, a izvestan broj ima oblik trapeza i pravougaonika. Svi spomenici potiču iz perioda od 16. do 19. veka. Ceo manastirski kompleks nekada je bio opasan debelim zidom.
Petrova crkva upisana je 1979. godine u listu svetske baštine kao deo celine Stari Ras i Sopoćani.