Izložba Studenica - osam vekova slikarstva u Galeriji fresaka, u Beogradu, zamišljena je tako da predstavi prvobitne freske Studenice kopijama fresaka, kao i dokumentacionim materijalom. Prema slikanom programu Studenice, podeljena je na tematske celine koje osvetljavaju pojedine istorijske, kulturne, ikonografske i stilske posebnosti. Kopije prvobitnih studeničkih fresaka naslikali su akademski slikari kopisti svih generacija.
* * *
... O slikarstvu Studenice svedoče tri natpisa. Prvobitni natpis teče duž prstena tambura kupole i u prevodu glasi: "Ovaj presveti hram prečiste vladičice naše Bogorodice sazdan bi veleslavnim (gospodinom sve srpske zemlje) velikim županom i svatom cara grčkoga kir Alekse Stefanom Nemanjom, (koji je) primio anđeoski obraz (kao) Simeon monah. Svrši (se i popisa se trudom veleslavnoga gospodina sve srpske zemlje velikoga župana i sevastokratora Stefana i brata) mu velikog kneza Vukana godine 1208/1209, indikta 12. I mene, koji sam ovde radio, pomenite Savu grešnog. "
Prvi natpis ključan je za datovanje slikarstva jer se do 1951. godine, kada je pronađen ispod fresaka iz XIX veka, verovalo da je živopis nastao krajem XII veka. Iz natpisa saznajemo da je Studenica oslikana između 1. septembra 1208. godine i 31. avgusta 1209. godine. Verovatnije je da su freske nastale 1209. godine jer slikarska sezona obično počinje u proleće, a retko kada krajem leta.
Jevanđelist Matej i deo teksta s tačnim datumom oslikavanja Studenice, kopirao Miloš Jovanović
... Godine 1568. glavni slikari nedugo pre toga obnovljene Pećke patrijaršije izveli su natpis na severnom zidu, odmah iznad donje bordure scene Uspenja Bogorodičinog: "Obnovi se i živopisa ovaj sveti i božanstveni hram sasvete vladičice naše Bogorodice, časnog svetog Uspenja, trudom i zalaganjem smernog igumana Simeona jeromonaha sa bratstvom godine 1568. i svrši se septembra 14."
Pećki slikari imali su težak zadatak da posle 380 godina sačuvaju sve što se sačuvati moglo od starog slikarstva.
Studenica je prva crkva s natpisima ispisanim u potpunosti na srpskoslovenskom jeziku.
1. Sveti Jovan Milostivi,
kopirala Zdenka Živković
2. Sveti Vasilije Veliki, kopirao Stanislav
Čavić
3. Sveti Jovan Zlatousti, kopirao Stanislav Čavić
4. Sveti Kiril Aleksandrijski,
kopirala Zdenka Živković
Priprata je sva oslikana 1568. godine. Slikari pećke radionice zatekli su nešto od slikarstva, o čemu verovatno svedoči kompozicija na južnom zidu. Tu je predstavljena ktitorka Ana, žena Stefana Nemanje, kako se, kao monahinja Anastasija, u proskinezi moli pred Bogorodicom koja sedi na prestolu sa Hristom u krilu. O Ani se u Studeničkom tipiku govori kao o ktitorki Studenice, jednako kao o Nemanji, a to je i bio razlog njenog predstavljanja.
... Na zidovima kula kraj ulaza u manastir bili su izvedeni portreti Stefana i Vukana Nemanjića, kao i predstave svetog Stefana Prvomučenika i svetog ratnika, verovatno Đorđa. Godine 1968, prilikom radova na studeničkoj ulaznoj kapiji, pronađeni su fragmenti fresaka. U Zavodu za zaštitu spomenika kulture Republike Srbije obavljeni su konzervacija, konsolidacija i povezivanje fragmenata, kao i njihova prezentacija. Ustanovljeno je da su te freske nastale kada i najstarije slikarstvo hrama, da je reč o prvim portretima Nemanjića, velikog župana Stefana Prvovenčanog i velikog kneza Vukana, a da je kraj Vukanovog lika delimično očuvan natpis. Na Stefanovoj glavi predstavljena je kruna u vidu venca, ukrašena niskama ljubičastih dragulja - prependulijama.
Portet velikog župana Stefana Prvovenčanog i velikog Kneza Vukana, kopirao Časlav Colić
... Sveti Stefan Prvomučenik prikazan je na način osoben za srpsku sredinu, poput apostola, a ne đakona, čime je ukazano na značaj ovog svetitelja, imenjaka Stefana Nemanje i Stefana Prvovenčanog, zaštitnika brojnih evropskih dinastija, pa i Nemanjića.
Druga predstava svetog Stefana nalazi se uz ikonostas, a posebno je obeležena lučnim poljem, što taj prikaz čini fresko-ikonom, kao što je učinjeno i sa svetim Nikolom, naslikanim s druge strane ikonostasa.
Sveti Stefan Prvomučenik, kopirao Časlav Colić
... Težnja da se naglase vladarski status i porodični prenos vlasti vidljiv je i na ponovljenoj ktitorskoj kompoziciji iz 1568. godine u naosu hrama. Nemanja, predstavljen u monaškoj rasi, nosi kupolnu krunu na glavi, a sa strana su prikazani sveti Sava i Stefan Dečanski, čime se naglašava porodični karakter zadužbinarstva i prenosi poruka koju saopštava i natpis iz tambura kupole. Kompozicija je svakako bila oštećena u vreme prve obnove hrama, 1568. godine, tako da su slikari namesto Stefana Prvovenčanog i Vukana, koji su verovatnio bili prikazani uz oca, predstavili svetog Savu i Stefana Dečanskog. Sveti Sava je mogao da bude prikazan na tom mestu sudeći prema primeru iz Mileševe, dok je predstava Stefana Dečanskog odraz jačanja kulta tog svetog kralja u turskom periodu. Iako nije s prvobitnog sloja živopisa, već iz oko 1235. godine, ktitorska kompozicija iz spoljne priprate Bogorodičine crkve na kojoj bivši kralj Radoslav sa ženom, posredstvom Simona i Simeona Nemanje, prinosi studeničku pripratu ili kapelu verovatno Bogorodici, čija predstava nije sačuvana, svedoči o pređašnjim i savremenim izgubljenim portretima. Simeon Nemanja, Simon i Radoslav krunisani su vencima, iako su prva dvojica monasi.
Simeon Nemanja, Stefan Prvovenčani kao monah Simon, ktitori kralj Radoslav i kraljica Ana, ktitorska kompozicija, kopirao Miloš Jovanović
... Vreme proteklo od nastanka studeničkog zdanja do izvođenja fresaka u samoj Studenici prikazano je događajima iz života Simeona Nemanje. U spoljnoj priprati, u južnom paraklisu, predstavljeno je više događaja iz života Simeona Nemanje, po kome je paraklis i dobio ime. Zasnovane na žitiju koje je sročio sveti Sava kao uvod tipika za manastir Studenicu, freske pokazuju poslednje godine Nemanjinog života, kada više nije nosio ime Stefan već Simeon, kao i događaje koji su usledili. Naslikane su četiri scene: Doček svetog Simeona na Svetoj Gori, Smrt Simeona Nemanje, Prenos moštiju iz Hilandara u Studenicu i Odavanje pošte moštima Simeona Nemanje.
Godine 1207. sveti Sava preneo je očeve mošti u Studenicu. Na samom početku razvoja umetnosti u doba Nemanjića u lokalnoj, srpskoj varijanti pojavljuje se tema Translatio - prenos moštiju, velika tema hrišćanske umetnosti, najopštije shvaćena kao suštinska pojava i prenos Božije moći pomoću moštiju svetitelja. Studenica je time postala središte dinastičkog i državnog kulta Srbije. Poruka sadržana u slici nije stilizovana niti arbitrirana, već dokumentarna. Predstava Studenice u sceni Dolaska moštiju Simeona Nemanje u Srbiju u toj je meri detaljna da je poslužila konzervatorima prilikom rekonstrukcije kupole katolikona u originalnom obliku i (crvenoj) boji. Učesnici litije na čelu povorke nose ikonu Bogorodice sa Hristom. Ikona Bogorodice Studeničke, uz koju su sveti Sava, studenički iguman Dionisije, trinaestorica monaha i četrnaestorica sveštenoslužitelja, dočekuje povorku s moštima, koje nose Stefan Prvovenčani i Vukan.
Prenos Nemanjinih moštiju sa Svete Gore u Studenicu, kopirao Šime Perić
... Na kraju južnog zida potkupolnog prostora nalaze se predstave svetog Vaarlama i svetog Joasafa. Joasaf je kraljević koji je napustio ovozemaljska blaga kako bi dosegao do onozemaljskih, vođen učiteljem Vaarlamom. Žitije svetih Vaarlama i Joasafa pripisivano je svetom Jovanu Damaskinu do 1859. godine. Utvrđeno je da je, zapravo, reč o romanu o Sidarti, potonjem Gautami Budi. Legenda o Budi došla je preko Arabljana, kod kojih je on nazivan Joasaf, u vizantijski svet. Od tada su Vaarlam i Joasaf svetitelji poznati u celom hrišćanskom svetu.
Sveti Joasaf, kopirala Zdenka Živković
Paralela je u većoj meri nagašena prilikom vladarskog odricanja od prestola, tako da su i Stefan Nemanja i Rastko imali razloga da u svom činu vide ponavljanje Joasafove sudbine.
Vizantijski car Jovan Kantakuzin uzeo je prilikom odricanja od prestola ime Joasaf, očigledno s namerom da naglasi istovetnost svoje i svetiteljeve sudbine. Jovan, poslednji Nemanjić, sin Simeona Siniše Nemanjića Paleologa, uzeo je monaško ime Joasaf i pregao da osniva manastire na Meteorima.
U dijalogu ispisanom na svicima svetog Vaarlama i svetog Joasafa učitelj savetuje: " Čedo Joasafe, ostavi trošno carstvo i, primivši krst, pođi za Hristom", a učenik odgovara: "Sve ovo ostavih i sledim vladiku Hrista da bih dobio ono što želim".
Vaarlam i Joasaf retko se predstavljaju u programima crkava, a naročito retko na istaknutim mestima. U njihovoj pojavi u Studenici ogleda se želja svetog Save da prikaže svoj životni put.
... Tri kopije Bogorodice Studeničke jasno pokazuju da su kopije umetnička dela samih slikara kopista, kao i to da je na sve tri kopije original tačno sagledljiv. Sve tri interpretacije jednako su vredne. Svetislav Mandić kopirao je fresku 1965. godine, posle čišćenja studeničkih fresaka, a pre izrade retuša. Na njegovoj kopiji vidljiva su oštećenja na donjem delu figure, nastala usled ukucavanja votivnih darova Bogorodici. Retušom su ta oštećenja prekrivena, a kopija je ostala kao svedočanstvo. Zdenka Živković je kopiju Bogorodice Studeničke naslikala 1986. godine, a Časlav Colić 1993. godine , kopirajući deo figure, poprsje. Svetislav Mandić donosi najtačnija opažanja modelacije lica. Iako je crtež, prenet putem kalka, istovetan na svim kopijama, na onoj Svetislava Mandića izraz lica, dubina i pravac pogleda gotovo u potpunosti odgovaraju originalu. Meki prelazi i gradiranje zelene podloge, proplazme, i okera sa sijenom, glikazme, odlike su kopije koju je izradila Zdenka Živković. Mekota modelacije, filigranski prelazi na svetlijim, crvenkastim, i tamnijim, zelenkastim delovima inkarnata, koji su za nijansu oštriji na originalu, ponavljaju pažljivu modelaciju originalnog slikarstva. Najdalje od sadašnjeg stanja freske, u korak sa prvobitnom svežinom originala, otišla je kopija Časlava Colića. Zvonki odnosi svetlog i tamnog, jasne boje i potezi idu u pravcu rekonstrukcije, prikaza bez sadašnjih oštećenja. Hrabro i vrsno, pored ljubavi, ističe se znanje samog kopiste.
1. Bogorodica Studenička,
kopirao Svetislav Mandić
2. Bogorodica Studenička,
kopirala Zdenka Živković
3. Bogorodica Studenička,
detalj, kopirao Časlav Colić