" ... A kad gledaše podizanje hrama Presvete ovaj moj gospodin sveti, verujte mi, o gospodo i braćo, da sam video kako se njegov um diže u visinu kao neki neboparni orao, koji je držan na zemlji vezan uzama železnim, pa se istrgao i u visinu uzleteo da dođe do onoga besmrtnoga i svetoga istočnika i da vidi hlad božanstvenoga grada Višnjega Jerusalima čiji, uistinu, postade pravi građanin."
Stefan Prvovenčani
Posle podignutih hramova: Svetog Nikole i Presvete Bogorodice kod Kuršumlije, Đurđevih Stupova kod Rasa, veliki župan Stefan Nemanja kao svoju najveću i najznačajniju zadužbinu podigao je manastir Studenicu, u periodu od 1186. do 1196. godine. Glavni hram manastirskog kompleksa posvećen je Presvetoj Bogorodici "Dobrotvorki" (Uspeniju Presvete Bogorodice 28/15. avgusta).
Stefan Nemanja
Nije tačno poznata godina kada je Stefan Nemanja odlučio da podigne Studenicu, istoričari navode da bi to moglo biti posle 1186. godine, kada je Raškoj pripojena Zeta i kada su završeni veliki ratovi.
Stefan Prvovenčani
Kada je Sveti Simeon otišao u Hilandar, brigu o velelepnoj zadužbini svoga oca preuzeo je Stefan Prvovenčani, Nemanjin sin i naslednik na raškom prestolu, kao i prvi studenički iguman Dionisije.
Sveti Sava
Nakon svog povratka sa Svete Gore, starešina Studenice je bio najmlađi Nemanjin sin Sveti Sava, koji je imenovan na mesto arhimandrita i koji je ovde napisao Studenički tipik, Žitije i Službu svome ocu.
Nedaleko od živopisne klisure Ibra - Doline vekova - u kojoj je nekada bilo jezgro srednjevekovne države Raške, na zaravni iznad bistre i hladne rečice Studenice, a između vrhova Radočela i Čemerna obraslih visokom i mirisnom borovom šumom, uzdiže se manastir Studenica, sa crkvom Bogorodice Dobrotvorke. Ovaj manastirski kompleks, podignut u vremenu najvećeg procvata srpske države, sagrađen je u mističnom prostoru, u blizini bogatih izvora i daleko od ljudskih naselja. Arhitektonski kompleks je savršenog kružnog nacrta i poseduje izraženu duhovnu privlačnost. Stefan Nemanja je tu izgradio svoju zadužbinu, koja će kasnije postati idejni uzor svim ostalim vladarima iz porodice Nemanjića.
Bogorodičina crkva
Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina s jednim kubetom i pripratom. Spolja je u belom mermeru, s bogatim ukrasom. Manastir je kroz istoriju uživao najveći ugled, a njegov iguman je imao prvo mesto u srpskom Saboru.
Kraljeva crkva
Iz doba kralja Milutina je Kraljeva crkva posvećena sv. Joakimu i Ani. Kraljeva crkva je mala, gotovo kvadratne osnove, ima jedno kube. U unutrašnjosti je sačuvan vanredan živopis u stilu tzv. dvorske škole kralja Milutina.
Crkva Svetog Nikole
S kraja XII ili početkom XIII veka je crkva Svetog Nikole ili Nikoljača. Smeštena je u jugoistočnom delu manastirske porte. To je skromna jednobrodna građevina bez kubeta, sa ostacima dobrog živopisa sa kraja XIII veka.
" ... Ima sličnosti između arhitekture i živopisa Bogorodičine crkve. Kao i njene uglačane mermerne fasade, njene su freske negovane, rafinovane, svetle - svetle koliko od boja i pozlate, toliko od jasnih misli. U tome dubokom koloritu, u tome moćnom crtežu, u tim figurama bez gestova, u tome vladanju sobom i materijalom - kao u mirnoj priči bez mnogo reči - treba gledati aristokratski ukus njihovog poručioca."
Milan Kašanin
Živopis
Najraniji živopis Bogorodičine crkve predstavlja najviši domet vizantijske umetnosti početkom XIII veka. Iako se pouzdano ne zna ko su majstori ove crkve, pretpostavlja se da su došli sa Primorja, najverovatnije iz Kotora, gde je Nemanja imao dvor.
Raspeće Hristovo
Monumentalna i potresna slika Hristovog raspeća zauzima središni deo zapadnog zida. Na zvučnoj tamno plavoj pozadini, toplookerne figure Hrista i drugih učesnika uzbudljive religiozne drame, ostvaruju harmoniju najvećih dela evropske umetnosti XIII veka.
Osam vekova slikarstva
Izložba Studenica - osam vekova slikarstva u Galeriji fresaka, u Beogradu, zamišljena je tako da predstavi prvobitne freske Studenice kopijama fresaka, kao i dokumentacionim materijalom. Kopije prvobitnih studeničkih fresaka naslikali su akademski slikari.
Večito "prva" srpska crkva, Studenica je ishodište Svete loze Nemanjića i čuvarka nemanjićkih velikih dela i zaveštanja. Ova je lađa spasenja, kroz koju je vladar svoj narod privodio Gospodu, podignuta radi molitve i blagodarnog uzdarja, vekovima bila i ustanova u kojoj se krepio i jačao srpski nacionalni duh. Hrišćanstvo je kod Srba, zahvaljujući ugledu Nemanjića i njihovoj nepokolebljivoj i stamenoj veri, dobilo osobenu nacionalnu dimenziju koja će i naciju i kulturu oblikovati ne samo u periodu srednjeg veka i pod dugim turskim ropstvom, već i u vreme izgradnje moderne srpske države u 19. i 20. veku, kao i danas.
Svaki narod ima svoj lik i svoju istorijsku sudbinu, kao i temelje svog istorijskog razvoja i opstanka. Tako i srpski narod, postavljen Božijim promislom između Istoka i Zapada, poseduje svoj istorijski put i opredeljenje. Izvan tog istorijskog puta i opredeljenja kojem ga uči Studenica, sa moštima svojih ktitora i utemeljivača, neshvatljiva je njegova prošlost i nerazumljiv njegov sadašnji trenutak, kao i njegova budućnost.